"मजदुरको वास्तविक संघर्ष: नेपालको श्रमिक अधिकार र सत्ताको गैर-जिम्मेवारी"

१. मजदुरको परिभाषा र इतिहास

मजदुर भन्नाले ती व्यक्तिहरूलाई जनाउँछ जसले शारीरिक श्रम गरेर आफ्नो जीविका चलाउँछन्। उनीहरूले विभिन्न क्षेत्रमा काम गर्दछन्, जस्तै कलकारखाना, कृषिफार्म, भवन निर्माण, सडक निर्माण, आदि। मजदुर दिवसको शुरुवात १८८६ मा शिकागोमा भएको ऐतिहासिक आन्दोलनसँग जोडिएको छ, जहाँ हजारौं मजदुरहरूले आठ घण्टा काम, आठ घण्टा विश्राम र आठ घण्टा मनोरञ्जनको माग गर्दै विद्रोह गरेका थिए। यस आन्दोलनको प्रभावले १८९० मा मजदुर दिवसको शुरुआत भएको हो। यसले विश्वभरका श्रमिकहरूको एकता र संघर्षको प्रतीकका रूपमा मान्यता प्राप्त गर्यो।

२. नेपालमा मजदुर आन्दोलनको सुरु

नेपालमा २००७ सालमा बिराटनगरमा भएको मजदुर आन्दोलनबाट मजदुर दिवस मनाउन थालिएको हो। नेपालको मजदुर आन्दोलनले पनि विश्वभरको मजदुर आन्दोलनसँग सम्बद्ध रहि, २००७ सालपछि यस दिनलाई विशेष महत्त्व दिन थालेको हो। नेपाली समाजमा यस आन्दोलनको उद्देश्य भनेको मजदुर वर्गका अधिकारको रक्षा गर्नु हो, जसमा उचित पारिश्रमिक र कामको समयको न्यायसंगत वितरण प्रमुख मुद्दा थियो। यद्यपि, १२७ वर्षपछि पनि नेपालमा मजदुरहरूको अवस्था भने पनि त्यस्तै अवस्थामा छ जसरी त्यो आन्दोलनको शुरुवात भएको थियो।

३. मजदुरको दयनीय अवस्था

नेपालका मजदुरहरूको अवस्था आज पनि निकै कठिन छ। उनीहरू न्यूनतम पारिश्रमिक नपाउने, १२ देखि १८ घन्टासम्म काम गर्न बाध्य हुने, र कामको साँचो मूल्य नपाउने समस्यामा छन्। उदाहरणको रूपमा, धेरै मजदुरहरू दिनभर काम गरे पनि आफ्नो परिवारको पेट पाल्नका लागि आवश्यक राशि जुटाउन सक्दैनन्। यसले मजदुरहरूको सामाजिक र मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्दछ। कामको दबाब र कम तलबका कारण, उनीहरूको जीवनयापन कठिन हुँदै जान्छ, जसले गर्दा उनीहरूले नहिम्मत हारेर अझ धेरै समस्यामा फस्छन्।

४. महिलाहरू र बालबालिकाहरूको समस्याः

नेपालमा महिलाहरू र बालबालिकाहरूलाई श्रमका क्षेत्रमा अत्यधिक शोषण गरिन्छ। महीनावारीको समयमा महिला मजदुरहरू पनि काम गर्न जान्छन्, जबकि शारीरिक असहजताले गर्दा उनीहरूको स्वास्थ्यमा असर पुर्याउँछ। यस्तै, बालबालिकाहरूलाई पनि काममा लगाउने चलन छ, जसको कारण तिनीहरूको शिक्षा र भविष्यमा ठूलो असर पार्दछ। उदाहरणका लागि, आफ्नो पढाइको उमेरमा रहेका बच्चाहरूलाई खनिज उत्खनन र बालुवा कुट्ने जस्ता कठिन श्रम कार्यमा संलग्न गराइन्छ। यसले तिनीहरूको मानसिक र शारीरिक विकासमा गम्भीर बाधा पुर्याउँछ।

५. नेताहरूको भूमिका र आस्थामा खोट

नेपालका मजदुर नेता र सत्तामा रहेका नेताहरूको भूमिका प्रायः समस्या समाधानको सट्टा अवसरवादी प्रवृत्तिमा आधारित छ। चुनावी मञ्चमा मजदुर वर्गका हकको कुरा गर्दा नेताहरू ठूलो भाषण दिन्छन्, तर सत्तामा पुगेर उनीहरूले वास्तविक काम नगर्ने उदाहरण धेरै छन्। राजनीतिक दलहरूले मात्र मजदुरको नाममा भाषण गर्ने र चुनावी अवसरको रूपमा यसलाई प्रयोग गर्ने गरेका छन्। मजदुर दिवसको दिन भाषण दिने नेताहरू सत्तामा पुगेपछि आफ्नो जिम्मेवारी निभाउन बिर्सन्छन् र मजदुरको वास्तविक समस्यामा उनीहरूको ध्यान छैन।

६. नेपालको श्रमिक अधिकारको परिप्रेक्ष्य

नेपालको श्रमिक अधिकार व्यवस्थामा गम्भीर समस्या रहेका छन्। नेपालका श्रमिकहरूले राज्यबाट वा मालिकबाट उचित पारिश्रमिक, कामको समय, र स्वास्थ्य सुरक्षा पाउन सकेका छैनन्। १९९० पछि लोकतन्त्रको स्थापना भए तापनि मजदुरहरूको जीवनस्तरमा खासै सुधार भएको छैन। प्रशासन र मालिकहरू केवल श्रमिकलाई शोषण गर्ने क्रममा व्यस्त छन्। यस कारणले गर्दा, मजदुर वर्गको वास्तविक सुधार र समृद्धि अझै टाढा रहेको छ।

७. मालिक र मजदुर बीचको द्वन्द्व

मजदुर र मालिक बीचको द्वन्द्व भनेको मात्र तलबको कुरा होइन, अपितु शोषणको संरचनाको पनि कुरा हो। मालिकहरूले श्रमिकको परिश्रमको उचित मूल्य निर्धारण नगर्ने र तिनीहरूलाई न्यूनतम अधिकार दिन असमर्थ हुने गरेका छन्। उदाहरणको रूपमा, जब एक मजदुरले कडा मेहनत गर्छ र काममा गल्ती नगरी काम पुरा गर्छ, तब पनि तिनलाई गाली र अपमानको सामना गर्नुपर्छ। तिनीहरूको जीवनयापनको लागि काम नगरेमा भोकै मर्नुपर्ने अवस्थामा छन्। यसले मजदुरहरूको आत्म-सम्मान र मानसिक स्वास्थ्यलाई गम्भीर रूपमा प्रभावित पार्छ।

८. मजदुर दिवसको मर्म र राजनीति

मजदुर दिवसको दिन, विभिन्न दल र संगठनहरूले ठूलो ठूलो सभा र कार्यक्रम आयोजना गरेर मजदुरका नाममा भाषण गर्छन्, तर यथार्थमा मजदुरको हकमा कुनै ठोस कदम चालिँदैन। नेताहरू आफ्ना छविको प्रचार गर्ने प्रयास गर्छन्, तर वास्तविक समस्याको समाधान गर्न सक्दैनन्। लाखौँ रुपैयाँ खर्च गरेर यस दिनलाई विशेष बनाउने तर मजदुरको हकको कुरा नगर्ने नेताहरूले मजदुर वर्गलाई केवल एक राजनीतिक औजारको रूपमा प्रयोग गर्छन्। यस्ता कार्यक्रमहरूको उद्देश्य केवल राजनीति र व्यक्तिगत प्रचार हो, मजदुरका वास्तविक हक र अधिकारका लागि त्यहाँ कुनै वास्तविक प्रयास हुँदैन।

९. मजदुरको संघर्ष र समृद्धि

नेपालमा मजदुर वर्गको संघर्ष अझै जारी छ। काम गर्न चाहने मजदुरलाई आफ्ना अधिकारका लागि संघर्ष गर्न बाध्य पार्नुपर्छ। उनीहरूले हरेक दिन संघर्ष गर्दै काम गर्छन्, तर साँचो सम्मान र लाभ पाउन सक्दैनन्। सबै मजदुरहरूको एउटै आवाज हुनु आवश्यक छ। मजदुरको आवाज प्रकट गर्दा, उनीहरूको अधिकार र हकमा चासो लिनुपर्ने जिम्मेवारी सरकारले र अन्य नेतृत्व तहका व्यक्तिहरूसँग हो। मजदुर वर्गको भविष्य अझै सुधारको बाटोमा अघि बढ्न नसकेको र राजनीतिक दलहरू बीचको असहमति र अव्यवस्था उनको यात्रालाई कठिन बनाउँछ।

१०. निष्कर्ष

नेपालमा मजदुर वर्गको वास्तविक हक र अधिकारको सुनिश्चितता अझै टाढा रहेको छ। हिजोका संघर्ष र आन्दोलनहरूले मजदुरको अधिकारका लागि आवाज उठाए पनि, उनीहरूको जीवनमा कुनै ठोस परिवर्तन भएको छैन। मजदुर दिवसको वास्तविक अर्थ भनेको श्रमिकहरूको सम्मान र उनीहरूको जीवनस्तर सुधार्नु हो। राजनीतिक दलहरू, मालिक र सरकार सबैलाई मिलेर काम गर्न आवश्यक छ, ताकि मजदुरहरूको हालत सुधार्न सकिन्छ। यदि यस्ता कदम उठाइन्छ भने मात्र मजदुर दिवसको असल अर्थ हुनेछ।